Γιάννης Ματσούκας
Καθ. Χημείας, Πανεπιστήμιο Πατρών, Επίτ. καθ. University of Calgary, Καναδάς και Victoria University, Αυστραλία
Prof. Vasso Apostolopoulos
Distinguished Professor, Professor of Immunology, RMIT University, Melbourne, Australia
Μια άγνωστη, πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της συναρπαστικής διαδρομής του Μίμη Πλέσσα, είναι χρήσιμο να αναφερθεί και αξίζει να γίνει γνωστή.
Το βιογραφικό σημείωμα του Μίμη Πλέσσα, όσον αφορά τη χημική του ιδιότητα, που είχε κατατεθεί στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Πατρών το 2010 για την αναγόρευση του σε Επίτιμο Διδάκτορα, ήταν μια έκπληξη, ιδιαίτερα για τις σπουδές του στις ΗΠΑ ως μεταπτυχιακού φοιτητή στο Πανεπιστήμιο Cornell.
Λίγοι γνωρίζουν τη χημική πλευρά του αλησμόνητου Μίμη Πλέσσα, πριν τον απορροφήσει εντελώς η μουσική. Μετά τις σπουδές Χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών βρέθηκε στο Πανεπιστήμιο Cornell στις ΗΠΑ, από τα κορυφαία πανεπιστήμια του κόσμου, για διδακτορική διατριβή. Κέρδισε υποτροφία για μουσικές σπουδές, την οποία χρησιμοποίησε για σπουδές στο Τμήμα Χημείας του Cornell, χωρίς όμως να εγκαταλείψει την μουσική.
Η έρευνα του Μίμη Πλέσσα στο διάσημο Πανεπιστήμιο Cornell, στις αρχές της δεκαετίας του 50, που ήταν έρευνα με τους κερεβροζίτες της πολυπρωτείνης μυελίνη του εγκεφάλου, ως πιθανά αναλγητικά, ήταν η απαρχή για την εν συνεχεία ενδελεχή και λεπτομερέστερη μελέτη των ιδιοτήτων αυτών των μορίων από άλλες ομάδες σε όλο τον κόσμο. Οι έρευνες στην πρωτεΐνη μυελίνη τα επόμενα χρόνια σε πολλά εργαστήρια, έδειξαν ότι η απομυέλωσή της οδηγεί στην πολλαπλή σκλήρυνση και το ερευνητικό ενδιαφέρον έκτοτε εστιάστηκε στην εκτεταμένη μελέτη της ως φαρμακευτικού στόχου για φάρμακα και εμβόλια στη νόσο.
Οι εκτεταμένες έρευνες άλλων ομάδων στην πρωτεΐνη μυελίνη οδήγησαν, μετά από 60 χρόνια, το 2010 στο φάρμακο Gilenya (fingolimod) της Novartis, που ήταν το πρώτο, παγκόσμια εγκεκριμένο από το FDA, φαρμακευτικό σκεύασμα σε δισκίο για την πολλαπλή σκλήρυνση. Η δραστική ύλη του Gilenya, η φινγκολιμόδη, είναι ένα παράγωγο κερεβροζίτη. Ποιος να το πίστευε; Οι κερεβροζίτες του εγκεφάλου, που ο Πλέσσας δούλευε στην διατριβή του το 1950-52 ως πιθανά αναλγητικά, θα ήταν, μετά από 60 χρόνια, η βάση για φάρμακο μεγάλης κυκλοφορίας καταπολέμησης της πολλαπλής σκλήρυνσης, το γνωστό Gilenya.
Ο Μίμης Πλέσσας ήταν μέρος αυτής της αρχικής έρευνας στο Cornell, στα πλαίσια της διδακτορικής διατριβής του με κερεβροζίτες και μυελίνη, χωρίς όμως τότε να γνωρίζει τη σημαντικότητα της. Έκανε χημικές αντιδράσεις φωσφορυλίωσης κερεβροζιτών και αναλύσεις, σύμφωνα με τις οδηγίες των επιβλεπόντων καθηγητών του, που έβλεπαν την έρευνα στη μυελίνη και τους κερεβροζίτες του εγκεφάλου, ως ερευνητικό πεδίο για τα αναλγητικά και τον πόνο.
Είναι πράγματι ασύλληπτο να διανοηθεί κανείς –και ο ίδιος το περιέγραφε αργότερα ως απίστευτο– ότι η έρευνά του με τους κερεβροζίτες και την μυελίνη στην επιδίωξη νέων τότε αναλγητικών παυσίπονων μορίων, θα ήταν ο προπομπός για την, εν συνεχεία, έρευνα αυτών των μορίων από άλλους ερευνητές της πολλαπλής σκλήρυνσης. Όπως έλεγε, «Δούλευα στους κερεβροζίτες της μυελίνης και την πολλαπλή σκλήρυνση, χωρίς να το γνωρίζω».
Οι χημικές αντιδράσεις του στο Cornell, κατά την τότε μεταπτυχιακή του έρευνα, ήταν φωσφορυλίωση των υδροξυλίων των κερεβροζιτών της μυελίνης του εγκεφάλου. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι η φωσφορυλιωμένη μορφή εμποδίζει την απομυελίνωση της μυελίνης, η οποία οδηγεί στην πολλαπλή σκλήρυνση. Μπορεί αυτές οι αντιδράσεις να θεωρούνται πια πολύ εύκολες στα σύγχρονα χημικά εργαστήρια, αλλά για εκείνη την εποχή ήταν μια πολύ προχωρημένη έρευνα.
Η φινγκολιμόδη (Gilenya), blockbuster φάρμακο του γνωστού φαρμακευτικού κολοσσού, πήρε έγκριση το 2010 από τον FDA και ΕΜΑ για την υποτροπιάζουσα-διαλείπουσα πολλαπλή σκλήρυνση. Ήταν το πρώτο φάρμακο για την σκλήρυνση με χορήγηση δια του στόματος, με τη μορφή δισκίου. Τα προηγούμενα φάρμακα –ιντερφερόνες– ήταν ενέσιμα.
Η φωσφορική φινγκολιμόδη, παράγωγο της σφιγκοσίνης, η οποία ρυθμίζει την λειτουργία και σταθερότητα της πολυπρωτεϊνης μυελίνη του εγκεφάλου, προστατεύει την μυελίνη από τα κυτταροτοξικά CD8 T λεμφοκύτταρα, που επιτίθενται στη μυελίνη και την καταστρέφουν με τις βλαβερές συνέπειες που έχει η απομυελίνωσή της.
Η φινγκολιμόδη (fingolimod) είναι τροποποιητής των υποδοχέων της 1-φωσφορικής σφιγγοσίνης, η οποία ρυθμίζει τη λειτουργία και σταθερότητα της μυελίνης. Η φινγκολιμόδη μεταβολίζεται από το ένζυμο κινάση της σφιγγοσίνης στο δραστικό μεταβολίτη φωσφορική φινγκολιμόδη. Δρώντας ως λειτουργικός ανταγωνιστής των υποδοχέων της φωσφορικής σφιγγοσίνης στα λεμφοκύτταρα, η φωσφορική φινγκολιμόδη αναστέλλει την ικανότητα των λεμφοκυττάρων να εξέρχονται από τους λεμφαδένες και να επιτίθενται στη μυελίνη.
Ο Μίμης Πλέσσας, γνωρίζοντας την έρευνά μας στην πολλαπλή σκλήρυνση με την μυελίνη και τα αντιγονικά πεπτίδιά της στο Πανεπιστήμιο Πατρών και το Επιστημονικό Πάρκο Πατρών, που γινόταν σε συνεργασία με την Καθηγήτρια Ανοσολογίας, κα Βάσω Αποστολοπούλου στην Αυστραλία και άλλες ομάδες, έλεγε συχνά «Πρέπει να βιαστούμε πριν μας προλάβουν άλλοι, όλα τα πυρά ομαδόν, να είμαστε πρώτοι». Αυτή η έρευνα σήμερα είναι σε κλινικές δοκιμές.
Για τον Μίμη Πλέσσα είχαν εκφραστεί με θερμά λόγια οι νομπελίστες James Watson, βραβευμένος με Nobel για την ανακάλυψη του DNA, Jean Marie Lehn, Harald zur Hausen, Andrew Schally, που τον είχαν γνωρίσει στα εμβληματικά συνέδρια ιατρικής χημείας στην Πάτρα. Ο Jean Marie Lehn είχε πει ότι η τότε έρευνα στο Cornell συνέβαλλε αποφασιστικά στις μετέπειτα έρευνες του σε super μόρια που οδήγησαν στο δικό του Nobel υπερμοριακής χημείας.
Η συμβολή του Μίμη Πλέσσα εκείνα τα χρόνια στις ΗΠΑ, αλλά και στη συνέχεια με το συνεχές και αμείωτο ενδιαφέρον του στην έρευνά μας, ήταν σημαντική. Έβαλε και αυτός το λιθαράκι του. Έλεγε «Η χημεία είναι η κορυφαία των επιστημών και η μουσική είναι χημικές νότες, που φέρνουν στη ζωή μας όμορφα συναισθήματα».
Το Τμήμα Χημείας και το Πανεπιστήμιο Πατρών, μετά από εισήγησή μου και άλλων συναδέλφων, τον τίμησαν με την αναγόρευσή του σε Επίτιμο Διδάκτορα, στις 19 Απριλίου 2010. Ήταν, όπως έλεγε, από τις σημαντικότερες στιγμές της ζωής του.
References
Giussani et al, The role of sphingolipids in myelination and myelin stability and their involvement in childhood and adult demyelinating disorders, J. Neuro chemistry, 2021.
